Vice Versa | Migratie is van alle tijden, maar retoriek, emoties en xenofobie beheersen momenteel het debat. Wie is verantwoordelijk en hoe kunnen alle betrokkenen het tij zo keren dat een fenomeen dat al zo oud is als de mensheid kansen biedt voor iedereen. Openingsartikel van het Vice Versa online migratiedebat.
Het aantal vluchtelingen dat door oorlog en geweld op dreef is geraakt, is sinds vorig jaar met 15 procent gestegen tot 60 miljoen mensen in 2015. Per dag zijn dat circa 42.000 mensen, waarvan inmiddels de helft jonger is dan achttien jaar. De aanzwellende stroom migranten en vluchtelingen aan de randen van Europa, maar meer nog in de thuisregio’s in het Midden-Oosten en Afrika, gaat gepaard met drama’s die steeds beklemmender in beeld worden gebracht. Politiek en maatschappij worden gedwongen tot constructieve oplossingen voor de uitwassen die gepaard gaan met een fenomeen dat al zo oud is als de mensheid zelve, net als de spanningen die daar bij horen. Een fenomeen dat bovendien ook veel kansen biedt.
De mens migreert
Migratie is van alle tijden en van alle continenten en zal dat ook blijven. Lange tijd maakten koloniale expansie, militaire invasies en (religieuze) oorlogen van Europa een emigratiezone. Vlak na de Tweede Wereldoorlog trokken mensen in groten getale naar Amerika en Australië. Tot het tij in de tweede helft van de vorige eeuw begon te keren. Met de Europese welvaartsgroei werd het continent een magneet voor mensen uit Oost-Europese, mediterrane en (Noord-)Afrikaanse landen, maar ook Amerikanen en Aziaten. Er was ook sprake van circulaire migratie: veel Noord-Afrikaanse migranten werkten tijdelijk over de grenzen, vooral in Zuid-Europa, om daarna terug te keren naar het thuisland. Ook in sub-Sahara-Afrika, de focusregio van dit online debat, zijn mensen al eeuwenlang op dreef door handel, oorlog, religieus onderwijs, bedevaarten en droogte. De grenzen van de moderne natiestaat hebben die mobiliteit maar voor een deel aan banden gelegd. De regio kent van oudsher veel arbeidsmigratie. In grote Noord-Afrikaanse steden als Nouakchott, Rabat, Algiers, Tunis, Cairo en Tripoli bestaan grote gemeenschappen migranten die werken in de kleine handel, bouw, schoonmaak, landbouw en visserij. Libië en bijvoorbeeld Ivoorkust zijn altijd belangrijke migratielanden geweest, mede door hun aanvankelijk open migratiebeleid. Ook Mauritanië heeft flinke gemeenschappen van Brazilianen, Chinezen, Europeanen en Russen, net als Gabon of Madagascar. Deze kaart van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) laat zien dat het hele Afrikaanse (en elk ander) continent een kleurige melting pot van migranten uit de hele wereld is.
Migratie is een fenomeen van alle tijden, de migratiegraad blijft stabiel, schrijft hoogleraar en migratiedeskundige Hein de Haas op zijn blog. Het aantal internationale migranten is tussen 1960 en 2000 bijna verdubbeld, maar de wereldbevolkingsgroei is feitelijk net zo hard gegaan. ‘Het is dus ook een mythe dat we in tijden van ongekende massamigratie leven’, aldus De Haas. ‘Wel zijn de aard en de richting van migratiestromen veranderd.’
De pushes en de pullers
Mensen migreren met een reden. Gestuurd door oorlog, instabiliteit en armoede, of juist door meer welvaart, de markt van vraag en aanbod, studie of gezinshereniging. Oorlog en armoede zijn push-factoren voor de trek uit Afrika en het Midden-Oosten. Tegelijkertijd kunnen economische groei, beter onderwijs en infrastructuur in een herkomstland migratie juist ook faciliteren, zo schrijft De Haas. De behoefte aan goedkope arbeidskrachten in het snelgroeiende China lag ten grondslag aan de massale interne trek van Chinese arbeidsmigranten vanaf het platteland. In Ivoorkust trokken juist de koffie- en cacaoplantages in het noorden vele Malinezen, Burkinabé en Guineeërs aan.
Migranten zijn niet alleen niet-westerse ‘gelukzoekers’ die een beter bestaan najagen in het rijke westen, al is dat de associatie die de term door de jaren heen wel gekregen heeft. Ook ‘expats’, mensen die vanwege hun werk voor een bedrijf of ontwikkelingsorganisatie of voor langere periode als vrijwilliger uitgezonden worden, zijn migranten. En als de term ‘geluk’ gelijk staat aan kansen, inkomen, geld of rendement, dan is dat label ook te plakken op de bankier die denkt meer te verdienen in Londen dan op de Amsterdamse Zuidas. Of op het bedrijf dat zijn activiteiten naar lagelonenlanden verplaatst.
De uitwassen
De mens verhuist al eeuwen en toch zien we dat tegenwoordig als een groot probleem. Haaks op de wereldwijde trend van economische liberalisering groeit de roep om het dichtgooien van de grenzen voor migranten en vluchtelingen. Voortkomend uit een perceptie dat migratie een bedreiging is voor de arbeidsmarkt, veiligheid en sociale structuren. Een perceptie die niet zelden wordt gevoed door xenofobe uitspraken van bepaalde media en politici. Van PVV-leider Geert Wilders tot koning Goodwill Zwelithini van KwaZulu-Natal die buitenlanders in zijn land eerder dit jaar opriep hun spullen te pakken. Zo kent trekpleister Zuid-Afrika al sinds het openstellen van de grenzen begin jaren negentig regelmatig geweld gericht op immigranten. De aanvankelijk ‘open armen’ van landen als Libië en Ivoorkust sloegen vanaf 2000 om in een xenofobe migrantenjacht, arbitraire arrestaties en deportatie. Ook Europa investeert miljarden belastinggeld in grenscontroles en deportatie, zo rekende The Migrant Files ons voor.
Andere zaken blijven onderbelicht in het migratiedebat, zoals de zorgen die de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) ventileert. Bijvoorbeeld dat de rechten van arbeidsmigranten in toenemende mate onder druk komen te staan. En dat malafide wervingsbedrijven misbruikmaken van de vraag naar en het aanbod van goedkope arbeidskrachten en zich weinig aantrekken van de wetten en het internationale arbeidsrecht. De ILO schat dat er wereldwijd circa 232 miljoen internationale en 740 miljoen interne arbeidsmigranten zijn en dat circa 10 procent (21 miljoen) het slachtoffer is van gedwongen arbeid en mensenhandel.
Migratie gaat altijd al gepaard met spanningen en uitwassen. De drama’s op de Middellandse Zee zijn niet uniek. Belangrijker is de vraag wie daarvoor verantwoordelijk is. In het huidige vluchtelingendebat krijgen ‘gewetenloze smokkelaars’ vaak de schuld, maar de ‘bootmigratie’ is juist een reactie op militarisering van grenscontroles, schrijft migratiedeskundige De Haas. Dit beleid is volgens hem, en andere experts zoals Leo Lucassen, onderdeel van het probleem. Restricties aan de grens beperken de mogelijkheden voor veilige routes. Smokkelaars springen daar handig op in. Ze leveren een ‘dienst’ waar vraag naar is en waar mensen graag voor betalen.
Door de schuld te leggen bij de smokkelaars wordt de aandacht volgens De Haas afgeleid van de impact en het falen van restrictief overheidsbeleid. Verscherpte grenscontroles zijn volgens hem een verspilling van belastinggeld. Het pakt de oorzaken van de problemen niet aan en vergroot enkel de drama’s die met migratie gepaard gaan. Migranten zoeken andere wegen en grensovergangen, ze worden enkel afhankelijker van smokkelaars en handelaren. Migratieroutes worden langer, duurder en gevaarlijker, aldus De Haas.
Over grenzen
Migratievraagstukken overstijgen de landsgrenzen. Er is behoefte aan een beter begrip, een andere benadering en een humaan beleid dat met een realistisch oog naar het potentieel van migratie kijkt. Dat ervoor zorgt dat al die miljarden, die zowel migranten besteden om ergens te komen, als overheden om hen vervolgens buiten te houden, zo worden besteed dat migrant en samenleving er baat bij hebben.
Migratie is al zo oud als de mensheid, maar tot op heden een slecht begrepen fenomeen, schrijft De Haas. ‘Hotly debated but poorly understood.’ De voor- én nadelen van migratie worden schromelijk overdreven. Het maatschappelijk debat en de politiek drijven niet op feiten, maar op mythen en hysterie. De Haas: ‘Het is tijd dat we migratie gaan zien als een intrinsiek en onvermijdelijk onderdeel van maatschappelijke verandering en globalisering, in plaats van een op te lossen probleem.’
